اشتقاق کلمات اردویسور ناهید
گفتیم که اسم کامل فرشته آب اردویسور ناهید میباشد. در اوستا اَرِدْوىْ سُوْر اَناهيتَ آمده‌است. این اسم مرکّب است از سه کلمه که هرسه اصلاً صفت بوده‌است. بسا از اسامی امشاسپندان و ایزدان مرکّب است از یک صفت و یک اسم. اردویسور ناهید یگانه اسم خاص اوستائی است که از سه صفت ترکیب یافته‌است. جزء اوّل اردوی از کلمه اَرِد (ared) که بمعنی بالابرآمدن و منبسط شدن و فزودن و بالیدن است، مشتق گردید. کلمه (اَردْوىْ) در اوستا فقط اسم رودى است. باين معنى جداگانه در فرگرد ٢ ونديداد فقره ٢٢ و فرگرد ٧ فقره ۱۶ استعمال شده است. بارتولومه Bartholomae معنی لفظی آنرا رطوبت و نمناکی ضبط کرده‌است.۱ ولی غالباً با کلمات (سُوْرَ) و (اَناهيت) يک جا آمده است. جزء دوم (سُوْرَ) صفت است بمعنى قوى و قادر در سانسكريت هم بمعنى نامآور و دلير است. اين صفت بسا در اوستا به انسان و ساير فرشتگان مثل مهر و ايرمان و سروش داده شده‌است. در فروردین‌یشت غالباً بآن برميخوريم از آنجمله در فقرات ۹۰ و ۱۳۰ و غیره. سورن که اسم یکی از خانواده‌های شریف عهد اشکانی بوده‌است، بمعنی دلیر و پهلوان است و از همین کلمه اوستائی است. فقط این خانواده حقّ داشته‌است که تاج بسر پادشاه بگذارد.۲ جزء سوم كه اَناهيتَ باشد نيز صفت است، خود جداگانه مركّب است از دو جزء، اولى (اَ) كه از ادوات نفى است. دومى (آهيتَ) يعنى چركين و پليد و ناپاک. این کلمه اخیر بمعنی مذکور در فرگرد ۱۶ وندیداد فقره ۱۶ استعمال شده‌است. همین کلمه است که در پهلوی آهُک āhōk و در فارسى آهو گرديد و بمعنى عيب و نقص گرفته‌اند. چنانکه خاقانی گوید:
بینی آن جانور که زاید مشک ... نامش آهو و او همه هنر است
شاعر شیروانی در این فرد شعر بهر دو معنی آهو که غزال و عیب باشد اشاره میکند. چون کلمهٔ ( اهیتَ) مُصدّر است به (اَ) بنا بقاعده کلیّه یک حرف نون به (اَ) افزوده گفتند اَناهیتَ چنانکه از کلمه ایران، اَنایران (مملکت خارجه) ساخته‌شد. بنابراین اناهیتَ یعنی پاک و بی‌آلایش. این صفت از برای فرشتگان و اشیاء استعمال شده است. غالباً مهر و تشتر (تير) و هوم و بُرسم و آبزور و فروغ و غيره در اوستا بصفت اَناهيت يا پاكى و بى‌آلایشی مُتصّف شده‌اند.۳
 |
| Relief Depicting The Investiture Narseh by Anahita نقش رستم در فارس. آنکه طرف دست راست ایستاده، ناهید است که نگین اقتدار بشاهنشاه ساسانی نرسی میدهد. |
در فرس هخامنشی این کلمه تغییر نیافته، چهاربار بمعنی فرشته تکرار شده‌است. از آنچه گذشت اردویسور ناهید مجموعاً بمعنی رود قوی پاک یا آب توانای بی‌آلایش میباشد. هرچند که ناهید فرشته آب از مملکت خشک و کم آب ما روی برتافته، ولی اسمش در زبان ادبی ما باقی است. بسا در اشعار متقدّمین بآن برمیخوریم و در فرهنگها ناهد و ناهده و ناهیده و ناهی بمعنی دختر بالغ ضبط است. بقول شفتلُویتز دانشمند آلمانی در یک افسانه اسلامی به ستاره زهره اسم بُذُخت اناهیذ داده شده‌است. این کلمه از بُغدختَ اناهیتَ آمده است. یعنی ناهید دختر بغ (خدا).۴ اینک چندسال است که ایرانیان بیاد عهدکهن درخشان افتاده، دگرباره اسم این فرشته زیبا و بلندبالای اوستا را بدختران مملکت ایران همان سرزمینکه روزی در آن معبدهای سیمین و زرین ناهید برپا بود میدهند.
در فارسی نیز ناهید اسم ستاره زهره است. یعنی همان ستاره زیبائی که رُمها اسم الهه وجاهت را بآن داده ونوس Venus خواندند. اردویسور ناهید هم اسم رودی است و هم اسم فرشته‌ای که موکّل آن است.
۱ Altiranisches Wörterbuch
٢ Iranisches Namebuch von Justi
٣ هرمزديشت فقره ٢١، تشتريشت فقره ٢، مهريشت فقره ٨٨
۴ متأسفانه كتبى كه شفتلويتز از براى تحقيقات لازمه نشان ميدهد، در زير دست ندارم كه درخصوص كلمات فوق تحقيق شود. رجوع كنيد به Scheftelowitz, Die alte-persische
Religion u. das Judentum, Giessen 1920 S. 230.
يشت‌ها، بخش نخست - گزارش استاد پورداود
ن٢ص۱۶۴-۱۶۶
انجمن ايران‌شناسی.
آبان‌ماه۱۳۹۳خورشیدی = آبان‌ماه۲۶۲۶مادی
